نقدی بر کتابهای درسی دانشگاهی رشته علوم تربیتی در ایران

چکیده
هدف پژوهش حاضر، نقد و شناسایی قوت و ضعف کتابهای درسی دانشگاهی رشـته علـوم
تربیتی کشور است. روش مورد استفاده در این پژوهش، تحلیل محتواست. جامعـه آمـاری
شامل کلیه کتب درسی علوم تربیتی در حال تـدریس دانشـگاههای کشـور اسـت کـه۸۰
کتاب پرکاربرد به شیوه نمونه گیری هدفمند برای نمونه انتخاب شده اند. ابزار انـدازهگیـری
دادهها چک لیست(فرم) نقد کتب درسی دانشگاهی شورای بررسـی متـون و کتـب علـوم
انسانی است که روایی آن از طریق روایی محتوایی و پایایی آن از طریق اجـرای آن در ۲۰
کتاب درسی و براساس آلفای کرونباخ برابر با ۰/۸۸ برآورد شـده اسـت. بـرای انجـام نقـد،
هرکتاب توسط دو استاد متخصص، نقد و با تلفیق نظرات آنهـا، پاسـخهای سـؤالات بـه دو
صورت کمی و کیفی استخراج شده است. بـرای تحلیـل داده هـا در بخـش کیفـی از روش
هولستی و در بخش کمی از رویکرد(تحلیل محتوای کمی) رایف، لیسی و فیکـو اسـتفاده
شده است. براساس یافته های پژوهش، مهمتـرین نقـاط قـوت کتابهـای درسـی در بخـش
شکلی و محتوایی، مواردی چون سـلیس و قابـل فهـم بـودن نگـارش اثـر، رعایـت قواعـد
ویرایشی و نگارشی و معادل سازی مناسب و اسـتفاده از اصـطلاحات تخصصـی اسـت؛ و از
مهمترین نقاط ضعف آنها در همین بخشها میتوان به داشـتن غلطهـای چـاپی، نامناسـب
بودن طرح جلد، صحافی و کیفیت چاپ، و اسـتفاده نکـردن از ابزارهـای علمـی، و تطـابق
نداشتن با سرفصلهای شورایعالی برنامهریزی اشاره کرد.
کلیدواژهها
نقد، تحلیل محتوای کیفی، تحلیل محتوای کمی، کتاب درسی دانشگاهی، برنامه درسی، علوم
تربیتی، ایران

مقدمه و طرح مسئله
کتاب درسی به عنوان اثری استاندارد برای مطالعه موضـوعی خـاص یا کتابچه راهنمای آمـوزش، و یـا کتـابی اسـتاندارد در شـاخه هـای خاصـی از علـم، یکی از مهمترین و اصلیترین محصولات برنامه درسی است کـه
نقشی بسـیار مهـم و انکارناپـذیر در فراینـد آموزشـی دارد. ریشـه هـای ایـن اهمیـت از چنـد
دیدگاه بررسی میشود: نخست، از دیدگاه جایگاه برنامه درسی در نظـام آموزشـی برنامـه
درسی یکی از زیرنظامهای اساسی نظام آموزشی است که بدون آن نمیتوان انتظـار داشـت
آموزشی رخ دهد یا فرایند یاددهی ـ یادگیری شکل گیرد. تعمق در مفهوم برنامه درسی نیـز
نشان میدهد که به طور سنتی این عبارت برابر است بـا مجموعـهای از تصـمیمهای از پـیش
گرفته شده و مسیر شناخته شدهای که یادگیرندگان باید طی کننـد و نیز مجموعه تصمیماتی که در سندی به نـام کتـاب درسـی ارائـه مـیشـوند و در کلاسـهای درسی به کار میروند. دوم، از دیدگاه منطق حاکم بر کتابهای درسی. بـه سـخنی دقیـقتـر، کتاب درسی نشاندهنده نمادهای قدرتمند و اغلب بحث برانگیز سیاسـی و ایـدئولوژیک در
مطالعات برنامه درسی است؛ و بر ساختار خاصی از واقعیت و روشهای خاصی از انتخـاب و
سازماندهی اطلاعات و دانش دلالت دارد. سرانجام از دیـدگاه سـوم، جایگـاه آن در فراینـد یـاددهی ـ یادگیـــری. بــراساس مطالعـات متعـدد، کتابهـای درسـی متداولتـرین وسـیله مـورد اسـتفاده در کلاسـهای درس بـوده، بـیش از ۷۵درصـد از زمـان دانشآموزان و دانشجویان به مطالعه و بررسی کتابهای درسی میگذرد (فتحی و اجارگاه و
آقازاده،۱۳۸۵)
هرچند کتابهای درسی از اصلیترین و مهمترین ماده آموزشی در کـلاس درس هستند، هر کتابی، حتی اگر برای برنامه درسی خاصـی تـدوین شـده باشـد، نمـیتوانـد برچسب (درسی)را یدک بکشد، مگـر آنکـه ویژگیهـا و شاخصـهای کتـاب درسـی را دارا باشد. ویژگیهای کتاب درسی متعددند. از نظـر رضـی مهـمتـرین
شاخصهای کتاب درسی عبارتاند از: (۱شکل ظاهری )تناسـب حجـم کتـاب، تناسـب
حجم صـفحات هـر فصـل بـا فصـلهای دیگـر، کیفیـت حـروفنگـاری، صـفحهآرایـی،
به زعم مکدونالد هر نظام آموزشی از چهار زیرنظام برنامه درسی، تـدریس، یـادگیری و
آموزش تشکیل شده است؛ و از نظـر بوشـامپ نیـز نظـام آموزشـی دارای سـه زیرنظـام
برنامه درسی، آموزش و ارزشیابی است )به نقل از طالبزاده نوبریان و فتحی و اجارگاه، .(۱۳۸۱
نقدی بر کتابهای درسی دانشگاهی رشته
صحافی، نوع کاغذ و جلد(؛ (۲محتوا )روزآمدی، جامعیت، مرتبط بودن مطالب کتاب
با سایر دروس وابسته، طرح سؤالهای جدید و افقهای تـازه، ظرفیـت مطالـب کتـاب در
ایجاد ارتباط با موضوعات میانرشتهای و ظرفیت مطالب کتاب در برقـراری ارتبـاط بـا
یادگیرنده و اثرگذاری بـر او(؛ (۳سـاختار )طبقـهبنـدی فصـلهای کتـاب براسـاس نظـام
منطقی، بیان اهداف کل کتاب یـا هـر فصـل، ارائـه مقدمـه، داشـتن پیشـگفتار، مباحـث
مقدماتی، جمعبندی مباحث و نتیجهگیری، پرسش، تمرین و فعالیتهایی برای یـادگیری
و فهـم بهتـر موضـوع، اسـتفاده از تصـاویر، اشـکال، جــدولها و نمودارهـا متناسـب بــا
موضوع، داشـتن فهرسـت مطالـب، فهرسـت منـابع یـا کتـابشناسـی، فهرسـت راهنمـا،
فهرست جدولها و نمودارها و فهرسـت اصـطلاحات دشـوار (۴زبـان )اسـتفاده بجـا از
علایم سجاوندی، استفاده از جملات کوتاه و پرهیز از کاربرد زیاد جملههـای مرکـب،
استفاده از بندهای کوتاه، پرهیز از بهکارگیری واژگـان و تعبیـرات مهجـور، اسـتفاده از
جملات مثبت به جای جملات منفـی، بـهکـارگیری کمتـر جمـلات معترضـه، پرهیـز از
بـهکـارگیری سـاختهای نحـوی زبـان فارسـی کهـن، پرهیـز از سـرهنویسـی، پرهیـز از
گرتهبرداریهای نادرست از زبان بیگانه ،آوردن معادلهـای لاتـین اسـامی و اصـطلاحات
خارجی در زیرنویس یا پینوشت و رعایت قواعد نگارشی و کیفیت سـاختار دسـتوری
متن و تناسب روش تحقیق با موضوع کتـاب و رعایـت بـی طرفـی علمـی درسی.
بـه نقـل از فتحـی واجارگـاه و آقـازاده ۱۵معیارهای کتاب درسی عبـارتانـد از: ارزش بـار آموزشـی ، موضـوع درسـی.
حال، برای پاسخ به این سؤال که چه کتابی را میتوان کتاب درسـی درنظـر گرفـت
مـیتـوان گفـت: (۱کتـابی کـه از ابتـدا براسـاس معیارهـای کتـاب درسـی تهیـه و تـدوین،
اعتباربخشی و اجرای آزمایشی شـده باشـد؛ همچنـین، فراینـد پـژوهش و نیازسـنجی، تولیـد
راهنمای برنامه درسـی، اعتباربخشـی راهنمـای برنامـه درسـی، تولیـد برنامـه درسـی و مـواد
آموزشــی )کتــاب دانــشآمــوز، کتــاب راهنمــای معلــم، کتــاب کــار، فــیلم و لوحهــای
فشرده(،اعتباربخشی مواد آموزشی و اصلاح نهـایی برنامـه درسـی و مـواد آموزشـی را طـی
کرده باشد )الوندی، (۱۳۸۲؛ و (۲کتابی که هرچند براساس معیارهای کتاب درسـی نوشـته
نشده است، از معیارهای لازم برای کاربرد آموزشی برخوردار باشد.
بررسی و مطالعه وضـعیت کتـب درسـی دانشـگاهی، بـه طـور اعـم، و کتـب درسـی
دانشگاهی علوم تربیتی کشور، به طور اخص، نشان میدهد که اغلـب ایـن کتابهـای درسـی
مشخصاً بر اساس معیارهای کتاب درسی تهیه و تدوین نشدهاند. بنابراین، اینکه این کتابها تـا
چه حد از معیارهای کتاب درسی برخوردارند، موضوعی است که این مقاله با نقد کتابهـای
درسی علوم تربیتی کشور درصدد بررسی آن است.

معیارهای مختلفی برای نقد مطرح شـده اسـت کـه مهـمتـرین آنهـا، بـه طـور کلـی،
عبارت است از: توجـه بـه محسـنات و نیکوییهـای کتـاب در آغـاز نقـد، و سـپس توجـه بـه
اشکالات تیزبینی و دقت؛ عدالت و انصاف و بیطرفی
و گسســتن از تعصــبات و قضــاوتهای شخصــی )میرزایــی و همکــاران، ،همچنین، توجه همزمـان بـه قـوت و ضـعف یـک اثـر؛ آگـاهی علمـی و
منطقی کافی از موضوعی که درآن به نقد پرداخته میشود؛ رعایت اصل واقعبینی؛ پایبنـدی
به اخلاقیات علمی؛ ذهنیت مستند و متکی بر نظریـه؛ انتقـاد هدفمنـد در جهـت سـازندگی و
اعتلای علمی؛ داشتن اندیشۀ نظاممند و پایبندی به نظم؛ دقت و منطق علمـی؛ صـراحت بیـان
و اجتناب از ابهام، کنایه، طعنه و .
معیارهای نقد کتاب درسی دانشگاهی نیز این موارد را شامل میشـود: هـمسـویی بـا
مبانی فلسفی و اعتقادی مورد قبول؛ معطوف بودن به نیازها و مسائل اجتماعی؛ اعتبار علمـی؛
تناسب با نیازها و علایـق یادگیرنـده؛ انسـجام و یکپـارچگی؛ ارتبـاط افقـی؛ جنبـۀ آموزشـی
داشتن محتوا و اندیشهمحور و استدلالی بودن محتوا؛ پرورش مهارتهای ارتبـاطی؛ تأکیـد بـر
مهارتهای فراشناخت؛ جذاب بودن مطالب
مراحل نقد را نیز میتوان اینگونـه تبیـین کـرد: (۱مشـاهده )هـر نـوع وسـیلهای کـه
ارزیاب آن برای کسب دانش و بینش اسـتفاده مـیکنـد(؛ (۲توصـیف )ترسـیم موقعیـت بـا
هدف انتقال حقایق مهم و اساسی و همچنین بستر دربرگیرنـده آن بـه مخاطبـان(؛ (۳تفسـیر
)نسبت دادن معانی به موقعیت(؛ (۴ارزیابی )اظهارنظر نقـاد دربـاره شایسـتگی و ارزش کـل
موقعیت یا اجزاء آن به نقل از بارون
متناسب با مطالب فوق، این مقاله درصدد نقد کتـب درسـی دانشـگاهی رشـته علـوم
تربیتی در ایران از طریق پرسشهای زیر است:
کتب درسی دانشگاهی رشته علومتربیتی از نظر شکلی چه وضعیتی دارند و نقـاط
قوت و ضعف آنها چیست؟
کتب درسی دانشگاهی رشته علومتربیتی از نظـر محتـوایی چـه وضـعیتی دارنـد و
نقاط قوت و ضعف آنها چیست؟
روش و ابزار تحقیق
این پژوهش به روش تحلیل محتـوا انجـام شـده اسـت. جامعـۀ آمـاری آن، کلیـه کتـب
درسی علوم تربیتی در حـال تـدریس دانشـگاههای کشـور اسـت و ۸۰کتـاب بـه شـیوه
نمونهگیری هدفمند برای نمونه انتخاب شدهاند. ملاک هدفمندی نیز تأیید کاربرد ایـن
کتابها حداقل در چهار دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاههای دولتـی توسـط
اعضای شورای گروه علوم تربیتی شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی دانشـگاهها
بوده است. ابزار اندازهگیری دادهها، چکلیسـت )فـرم( نقـد کتـب درسـی دانشـگاهی
شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی است که از دو جنبۀ شکلی ) ۵سـؤال کیفـی و
۵سؤال کمی( و محتوایی )۱۹سؤال کیفی و ۱۷سؤال کمی( کتب درسی نقد شـدهانـد.
چـکلیسـتی کـه روایـی آن از طریـق روایـی محتـوایی و پایـایی آن از طریـق اجـرای
آن در ۲۰کتاب درسی و براساس آلفای کرونبـاخ برابـر بـا ۰/۸۸بـرآورد شـده اسـت.
برای انجام نقد، هرکتاب توسط دو استاد متخصص نقد شده و سـپس بـا تلفیـق نظـرات
آنها، پاسخهای سؤالات به دو صورت کیفی و کمی استخراج شده است. بـرای تحلیـل
دادهها در بخش کیفی متناسب با روشهای موجود ]هومن ) ،(۱۳۸۵مارشـال و راسمـن
) (۱۳۷۷و هولستی ) [(۱۳۷۳از روش هولستی )) (۱۳۷۳تنظیم یافتهها براساس مقولهها و
ثبت به روش »موضوع«( و در بخش کمی از رویکرد »تحلیل محتـوای کمـی «۱رایـف،
لیســی و فیکــو )] (۱۳۸۵ورود دادههــا بــه رایانــه و ســنجش معنــــیداری از طــریــــق
سنجههــای توصیفی )درصد( و آزمون آماری )کالمـــوگـروف ـ اسمیرنوف([ استفاده
شده است.
یافتهها
براساس سؤالهای مقاله، یافتهها بدین شرح است:
سؤال ۱ـ کتب درسی دانشگاهی رشته علومتربیتی از نظر شکلی چه وضعیتی دارند؟
وضعیت شکلی کتب درسی دانشگاهی در چک لیست نقد کتب درسـی دانشـگاهی
شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی در دو بعد کیفی و کمی براساس معیارهای جدول
نقد شده است:

پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی
توجـه بـه اهـداف درس مـورد نظـر مناسـب هسـتند، امـا در معیارهـای میـزان و چگـونگی
بهرهگیری از ابزارهای علمی )طرح بحـث مقـدماتی، جمـعبنـدی نهـایی، تمـرین و آزمـون،
نمـودار، جـدول، آمـار، مقایسـه، تصـویر، نقشـه و ……( بـرای تفهـیم موضـوع، روزآمـدی
دادهها و اطّلاعات اثر، مطابقت مطالب اثر با سرفصلهای شـورایعـالی برنامـهریـزی، وجـود
نمونههایی از نوآوری در اثر و میزان دقت در استنادات و ارجاعـات اثـر وضـعیت محتـوایی
نامناسبی دارند.
همچنین جدول ۷نشـان مـیدهـد کـه براسـاس معیارهـای کمـی، کتـب درسـی
دانشگاهی رشته علومتربیتی از نظر محتوایی در معیارهای نظم منطقی و انسجام مطالـب
در فصـول وکـل اثـر و رویکـرد اثـر بـه فرهنـگ و ارزشـهای اسـلامی و مسـائل نظـام
جمهوری اسلامی در وضعیت بسیارخوب، و در معیارهای تناسب موضوعی و محتوایی
اثر با اهداف درس، انطباق محتوای اثر با عنوان و فهرست آن، کفایت منابع با توجه بـه
منابع موجود، اعتبـار منـابع ازجهـت علمـی، دقـت در کـاربرد اصـطلاحات تخصصـی،
ویرایش تخصصی، رعایت بیطرفی علمـی در تحلیـل و رویکـرد سیاسـی، اجتمـاعی و
اخلاقی در وضعیت خـوب قراردارنـد؛ امـا از نظـر رعایـت امانـت و دقـت در اسـتناد و
ارجاع، روزآمدی اطلاعات و دادهها، طرح سؤال یا افق جدید، بهرهگیری از ابزارهـای
لازم برای تفهیم موضوع و مطابقت با سرفصلهای شـورایعـالی برنامـهریـزی وضـعیت
مناسبی ندارند.
همچنین تحلیل وضعیت محتوایی کتب درسی دانشگاهی رشـته علـوم تربیتـی از
نظــر کمــی ایــنگونــه اســت کــه براســاس جــدول ، ۸چــولگی دادههــا در معیارهــای
تناسـب موضـوعی و محتـوایی اثـر بـا اهـداف درس، انطبـاق محتـوای اثـر بـا عنـوان و
فهرست آن، نظم منطقی و انسجام مطالب در فصول و کل اثر، کفایت منابع باتوجـه بـه
منابع موجود، اعتبار منابع از جهت علمی، رعایـت امانـت و دقـت در اسـتناد و ارجـاع،
دقت در کاربرد اصطلاحات تخصصی، ویرایش تخصصی، رویکـرد اثـر بـه فرهنـگ و
ارزشـهای اسـلامی و مسـائل نظـام جمهـوری اسـلامی، رویکـرد سیاسـی و اجتمـاعی و
اخلاقی، منفی است؛ یعنی این ملاکها هم در وضعیت مناسـب اسـت و هـم اکثـر کتـب
درسی وضعیتی صعودی دارند. اما در ملاکهـای روزآمـدی اطلاعـات و دادههـا، طـرح
سؤال یا افـق جدیـد، بهـرهگیـری از ابزارهـای لازم بـرای تفهـیم موضـوع، مطابقـت بـا

براساس دادههای جدول شماره ،۷کتـب درسـی دانشـگاهی رشـته علـوم تربیتـی در
معیارهـای نظـم منطقـی و انسـجام مطالـب در فصـول وکـل اثـر، رویکـرد اثـر بـه فرهنـگ
وارزشهای اسلامی و مسایل نظام جمهـوری اسـلامی، تناسـب موضـوعی و محتـوایی اثـر بـا
اهداف درس، انطباق محتوای اثر با عنـوان و فهرسـت آن، کفایـت منـابع بـا توجـه بـه منـابع
موجود، اعتبـار منـابع از جهـت علمـی، دقـت در کـاربرد اصـطلاحات تخصصـی، ویـرایش

نقدی بر کتابهای درسی دانشگاهی رشته
تخصصی، رعایت بیطرفی علمی در تحلیل و رویکرد سیاسی، اجتماعی و اخلاقـی در حـد
خوب یا بسـیارخوب قـرار دارنـد. براسـاس آزمـون کـالموگروف ـ اسـمیرنوف.
تفاوتهای فراوانی مشاهده شـده از نظـر آمـاری معنـیدار اسـت؛ لـذا بـا ۹۵درصـد اطمینـان
میتوان گفت که این معیارها نقاط قوت محتوایی کتب درسی دانشگاهی رشته علومتربیتـی
را تشکیل میدهند.
سؤال ۲ـ۲ـ نقاط ضعف محتوایی کتب درسـی دانشـگاهی رشـته علـومتربیتـی از نظـر
کیفی و کمی کداماند؟
براساس یافتههای سؤال دوم، نقاط ضعف محتـوایی کتـب درسـی دانشـگاهی رشـته
علوم تربیتی در ایران به شرح زیر است:
الف( نقاط ضعف محتوایی کتب درسی دانشگاهی رشته علومتربیتی از نظر کیفی
با بررسی و مقولهبندی مباحث کیفی مطرح شده درباره نقاط ضعف محتوایی کتـب درسـی
دانشگاهی رشته علومتربیتی، این نقاط ضعف، براساس جدول ،۶عبارتاند از:
ـ عدم استفاده از ابزارهای علمی ۶۸مورد
ـ به روز نبودن ۶۰مورد
ـ عدمتطابق با سرفصلهای دروس ۵۶مورد
ـ نداشتن نوآوری۵۵مورد
ـ ابهام در استنادات و ارجاعات ۴۵مورد.

نتیجه گیری
کتاب درسی به عنوان مهمترین ماده آموزشی، بخـش زیـادی از زمـان آمـوزش را بـه خـود
اختصاص میدهد، و محور اصلی فعالیتهـای یـاددهی ـ یـادگیری و فراینـد آموزشـی اسـت.
اگر این ماده آموزشی به نحو مناسب تهیه و تدوین شده باشد، کمـک زیـادی بـه یـادگیری
دانش آموزان و دانشجویان میکند و سبب تحقق اهداف نظـام آموزشـی مـیشـود. امـا اگـر
کتاب درسی کاستی هایی داشته باشـد، فراینـد آموزشـی و یـادگیری را مختـل خواهـد کـرد.
بنابراین، اینکه کتابهای درسی تا چـه حـد مناسـب انـد و معیارهـای کتـاب درسـی را دارنـد،
موضوعی است که به بررسی و مطالعه نیاز دارد. این مقاله در همین راستا، بـه نقـد و بررسـی
کتابهای درسی علوم تربیتی کشور پرداخته، تعداد ۸۰کتاب پرکاربرد را انتخـاب و، پـس از
داوری دو استاد مرتبط و جمع بندی نظـرات آنهـا، نقـاط قـوت و ضـعف آنهـا را در دو بعـد
شکلی و محتوایی و در دو حالت کمـی و کیفـی بررسـی کـرده اسـت. براسـاس یافتـههـای
پژوهش، نقاط قوت کتابهای درسی علوم تربیتی کشور در بعد شکلی شامل روان، روشـن و
قابل فهم بودن نگارش اثر، رعایت قواعد ویرایشی و نگارشـی، تناسـب حجـم اثـر بـا تعـداد
واحـدهای درس مـوردنظر، مناسـب بـودن کیفیـت شـکلی اثـر بـه ویـژه حـروف نگـاری و
صفحه آرایی و جامعیت صوری اثر از فهرست مطالب تا نمایه میشود؛ اما نقاط ضـعف ایـن
دسته کتب بیشتر به غلطهای چاپی، نامناسب بودن طرح روی جلد، صحافی و کیفیت چـاپ
آنها بازمی گردد. همچنین در بعد محتوایی نقاط قوت این کتب شامل معـادل سـازی مناسـب
و استفاده از اصطلاحات تخصصی، جامعیت اثر، تناسب موضوعی و محتوایی اثر با اهـداف
درس، انطباق محتوای اثر با عنوان و فهرست آن، نظم منطقـی و انسـجام مطالـب در فصـول
وکل اثر، کفایـت منـابع بـا توجـه بـه منـابع موجـود، اعتبـار منـابع از جهـت علمـی، رعایـت
بـیطرفـی علمـی در تحلیـل، رویکـرد اثـر بـه فرهنـگ و ارزشـهای اسـلامی و مسـائل نظـام
جمهوری اسلامی و رویکرد سیاسی و…

نقدی بر کتابهای درسی دانشگاهی رشته
عدم استفاده از ابزارهای علمی، عدمتطابق با سرفصلهای شورایعالی برنامـهریـزی، نداشـتن
نوآوری، روزآمد نبودن اطلاعـات و دادههـا، ابهـام در اسـتنادات وارجاعـات و عـدم طـرح
سؤال یا افق جدید است.
تعمق در یافتههای مقاله نشان میدهد که نگاهی مبتنی بر دانش و معلومات محـوری
بر وضعیت موجود نگارش کتابهای درسی دانشـگاهی علـوم تربیتـی حاکمیـت دارد، امـا بـه
صبغه آموزشی و یادگیری )کاربرد عملی( آنها توجه نشده اسـت. بـه سـخنی دقیـقتـر، ایـن
بها

منابع
۱۴۲پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی
ارشاد، فرهنگ )» .(۱۳۸۷جایگاه نقد در آموزش علوم اجتماعی: بستری برای توسعه علمی ـ فرهنگی«. نامـه
علوم انسانی، زمستان ۱۳۸۶و بهار ،۱۳۸۷ص ۷ـ.۳۳
اکرمی، سید کا )» .(۱۳۸۶نقدی بر مقاله »سخنی نو درباره نقد«. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات
فرهنگی، دوفصلنامه شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی، زمستان ۱۳۸۵و بهار .۱۳۸۶
السون، متیو.اچ. و هرگنهان، بی. آر۱۳۸۹مقدمهای بر نظریـههـای یـادگیری. ترجمـه علـی اکبـر سـیف.
تهران: دوران.
بارون، تی. ای نقادی و خبرگی آموزشـی«. ترجمـه علیرضـا کیـامنش، در مهرمحمـدی، محمـود.
برنامه درسی: نظرگاهها، رویکردها و چشماندازها. تهران: سمت.
خنیفر، حسین ، نگاهی دوباره به روشها و فنون تدریس. قم: بوستان کتاب قم.
رایف، دانیل، لیسی، استفن و فیکو، فردریک. جی) .(۱۳۸۵تحلیل پیامهای رسانهای، کاربرد تحلیل محتـوای
کمی در تحقیق. ترجمه مهدخت بروجردیعلوی. تهران: سروش )صدا و سیما.(
رضـی، احمـد )» .(۱۳۸۸شاخصـهای ارزیـابی و نقـد کتابهـای درسـی دانشـگاهی«. سـخن سـمت، ش ،۲۱
.۳۰ـ۲۱ ص
سلدن، رامان ) .(۱۳۷۵نظریه ادبی و نقد عملی. ترجمه جلال سخنور و سیما زمانی. پوینـدگان نـور: مؤسسـه
فرزانگان پیشرو.