تحليل محتواي كتاب علوم پنجم دبستان

چکیده

امروزه اهمیت و جایگاه بررسی و تحلیل کتب آموزشی در هر کشوری از ارزش خاصی برخودار است. برهمین اساس تحلیل گران پژوهش حاضر در راستای دستیابی به اهداف مورد نظر سعی بر آن داشته اند تا کتاب علوم پایه ی پنجم دبستان را در سال تحصیلی ۹۵-۹۴ با توجه به جدید التألیف بودن آن مورد تحلیل و بررسی قرار دهند، روش پژوهش حاضر از طریق تحلیل محتوای کتاب درسی با تکنیک ویلیام رومی بوده و فرضیه های مطرح شده را از سه منظر متن، تصاویر و نمودارها و فعالیت های کتاب مذکور مورد نقد و بررسی موشکافانه قرار دادیم. جامعه آماری درنظر گرفته شده شامل کلیه ی کتاب های علوم دوره ی ابتدایی بوده که در مجموع شامل شش جلد می باشد که نمونه ی آماری ما کتاب علوم پایه ی پنجم دبستان بوده است.نتایج بدست آمده بر طبق سه فرضیه در پژوهش حاضر بدین صورت بود که با توجه به فرضیه اول کتاب علوم پایه ی پنجم از نظر میزان کاربرد جملات لفظی و درکی متناسب می باشد؛ با توجه به فرضیه دوم تصاویر و نمودار ها باعث درگیری یادگیرنده می شود و با توجه به فرضیه سوم میزان درگیری یادگیرنده با فعالیت های کتاب بالا و قابل قبول است. در پایان این پژوهش ، پیشنهاداتی برای ارتقای کیفی کتاب علوم که بخش ویژه ای از رسالت علمی کودکان در دبستان را بر عهده دارد و نیز ارتباط مستقیمی با زندگی روزمره آنان دارد مطرح شد تا کتاب مذکور در جهت تحقق اهداف متعالی و آرمانی نظام آموزشی کشور رشد یابد.

کلمات کلیدی: علوم پایه ی پنجم دبستان، متن، تصاویر و نمودارها، فعالیت، ویلیام رومی

۱- مقدمه

در جهان امروز تمامی کشورهایی که از منظر رخدادهای پژوهشی و کاوشگرایانه تاریخ درخشانی دارند ، دغدغه آن دارند که سعی و تلاش وافر خود را در راستای حفظ و گسترش روزافزون آن در میان آینده سازان مملکت خویش بکار گیرند. بدین جهت مسئله ای که بیش از هر زمان دیگری ارزش و جایگاه خود را نشان می دهد آموزش صحیح و به موقع مؤلفه های ذکر شده در بالا است که پیش بینی آن در برنامه ریزی های کلان تمامی سیستم های آموزشی جهان که ارزشمندترین آنها در چارچوب آموزش و پرورش رسمی هر کشور می باشد صورت می گیرد. ( نجارنهاوندی، ۱۳۹۳ )

کشور جمهوری اسلامی ایران به سبب در اختیار داشتن سابقه ای چشمگیر در امور علمی پژوهشی این وظیفه ی خطیر را بر دوش خود احساس می کند. لذا متولیان تعلیم و تربیت در نظام متمرکز آموزشی کشور تمامی ظرفیت های ممکن را در انتقال این گنجینه گران بها در قالب محتوای کتب درسی به فراگیران و آینده سازان به نحو مؤثری به کار می گیرند. امروزه تحلیل و بررسی های موشکافانه و کارشناسانه محتوای کتب درسی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در همین راستا نگارندگان تحلیل محتوای حاضر میزان درگیری متن ، تصاویر و نمودارها و فعالیت ها را در کتاب جدید التألیف علوم پایه پنجم دبستان با تکنیک ویلیام رومی مورد نقد و بررسی قرار می دهند. امید است نتایج ارائه شده در پایان بتواند از کاستی ها و کمبودهای احتمالی کاسته و معلمان را در تدریس و مؤلفان را در دستیابی به اهدافشان هدایت کند.

۲- بیان مسئله

افزایش اطلاعات و آگاهی های اکثر کودکان در سنین ابتدایی ، در قالب محتواهایی که به صورت کتب درسی تهیه و جهت آموزش ابلاغ می شوند صورت می پذیرد. براساس این اصل ، که در نظام تعلیم و تربیت ما نیز به شکل ویژه ای در حال اجراست ، کتب گوناگونی که هریک در راستای رویکردها و اهداف متعالی خود تنظیم شده اند، متناسب با محتوای خود، ارتقای بخشی از یادگیری و آموزش را در فراگیران عهده دار می باشد.

بنابراین ضرورت تحلیل و بررسی کتب پایه های ابتدایی با توجه به توضیحات ارائه داده شده بیش از پیش مدنظر قرار می گیرد بدین سبب بود که این احساس در ما تقویت شد که تلاش های خود را در راستای تحلیل محتوای یکی از کتبی که در سال تحصیلی۹۵-۹۴ تألیف مجدد شده است بکارگیریم.

کتاب جدید التألیف علوم پایه پنجم دبستان همانند سایر کتاب های این دوره از بخش های متنوعی تشکیل شده است که سعی بر آن شد تا با استفاده از روش تحلیل ویلیام رومی بتوانیم متن، تصاویر، نمودارها و فعالیت های آن را مورد ارزیابی قرار دهیم.

در راستای دستیابی به هدف اصلی تحلیل حاضر که چیزی جز ارتقای سطح تفکر واگرا و عمیق درون کتاب در فراگیران نیست همت مضاعف نمودیم تا بتوانیم این هدف خود را در محتوایی که در قالب علوم پنجم دبستان تألیف شده است جستجو نموده و نتایج مؤثر و کاربردی ارائه نماییم زیرا باور داریم که تربیت دانش آموانی فکور و پژوهشمدار می بایست در مقطع ابتدایی در قالب چنین محتوایی صورت پذیرد.

میتوان اینگونه پیش بینی کرد که در پایان تحلیل پیشرو نتایج حاصله از آن می تواند به تمامی گروه هایی که به نوعی در تعلیم و تربیت فراگیران دخیل اند کمک شایانی کند.

۳- تعاریف

۳-۱- تعاریف نظری

محتوا: محتوا چیزی است که قرار اسـت آموزش داده شـود. محتوا شـامل کلیـه مطالـب، مفـاهیم و اطلاعات مربوط به یک درس مورد نظر است. خـواه بـه عنـوان بخشـی از مـتن یـک کتـاب باشـد، خـواه توضیحات، حواشی و سایر اجزای جانبی آن درس (روش های تدریس و بررسی کتاب های درسی- مرکـز تربیت معلم بلال حبشی، ۱۳۸۳)

تحلیل محتوا: تحلیل محتوا روش مطالعه و تجزیه و تحلیل ارتباطها به شیوه نظامـدار، عینـی وکمّی برای اندازه گیری متغیرهاست. به بیان دیگر فن پژوهش عینی، اصولی و احتمالا کمـی در محتـوا بـه منظـور تفسیر آن را تحلیل محتوا می گویند. (ساروخانی، ۱۳۸۰)

تکنیک ویلیام رومی: در بعضی جاها به عنوان شاخص یادگیری به آن اشاره شده است. این روش بیشتر بر نوع جمله ها تأکید دارد. برای نتیجه گیری، میزان جمله های درکی را از تعداد جمله های لفظی جدا می نمایند. این روش به تکنیک کاوش معروف است که از ویلیام رومی گرفته شده است و عمدتاً در بررسی کتاب علمی به کار می رود و از این طریق میتوان میزان توانایی کتابهای درسی را در فعال ساختن ذهن یادگیرندگان و در پرورش مهارتهای ذهنی مخاطبین مورد بررسی قرار گیرد. (فلاح، ۱۳۸۷)

۳-۲- تعاریف عملیاتی

محتوا: در این تحلیل هر آنچه که در ۱۲ درس کتاب جدید التألیف علوم سال پنجم دبستان آمده است اعم از متون نوشتاری، اشکال و تصاویر، فعالیت ها و تکالیف و پرسش ها جزو محتوا می باشد که از نظر میزان درگیری ذهنی فراگیران مورد تجزیه و تحلیل محققان قرار گرفته است.

متن: کل جملاتی که برای ارائه ی حقایق و مفاهیم در قالب متنی نوشتاری درکتاب مورد نظر آورده شده است.

تصویر: کل تصاویر در کتاب مورد نظر که برای توضیح و تفهیم مفاهیم در دروس ارائه شده است.

فعالیت: منظور کلیه ی تمریناتی که به عنوان فعالیت در کتاب مورد نظر با هدف تثبیت، تکمیل، تقویت و توسعه ی یادگیری ارائه شده است.

تکنیک ویلیام رومی: در این پژوهش استفاده از مؤلفه های متن، تصـاویر، پرسشها و فعالیـت های پیشنهاد شده برای بررسی و تعیین شاخص درگیری ذهنی جهت تحلیل محتوای کتاب درسی جدید التالیف علوم سال پنجم دبستان (چاپ ۱۳۹۴) است.

۴- اهداف پژوهش

۴-۱- هدف کلی: بررسی تحلیل محتوای کتاب جدید التالیف علوم سال پنجم دبستان براساس تکنیک ویلیام رومی.

۴-۲- اهداف جزئی :

۱. تحلیل متن کتاب علوم سال پنجم دبستان براساس تکنیک ویلیام رومی.

۲. تحلیل شکل و تصاویر مربوط به متن کتاب علوم سال پنجم دبستان براساس تکنیک ویلیام رومی.

۳. تحلیل فعالیت های کتاب علوم سال پنجم دبستان براساس تکنیک ویلیام رومی.

۵- فرضیه های پژوهش

۱. براساس تکنیک ویلیام رومی، میزان درگیری ذهنی فراگیران در متن کتاب علوم سـال پنجم دبستان بالا می باشد.

۲. بر اساس تکنیک ویلیام رومی، اشکال و تصاویر و نمودارهای مربوط به محتوای کتاب علوم سـال پنجم دبستان موجب درگیری ذهنی فراگیران می شود.

۳. براساس تکنیک ویلیام رومی، فعالیتهای کتاب علوم سال پنجم دبستان موجـب درگیری ذهنی فراگیران می شود.

۶- پیشینه پژوهش

حسنلو و همکارانش در سال ۱۳۸۸ در پژوهشی با عنوان « تحلیل محتوای کتاب های علوم تجربی چهارم و پنجم بر اساس اهداف آموزشی مریل» به این نکات اشاره کردند که : هدف پژوهش حاضر تحلیل محتوای کتاب های علوم تجربی چهارم و پنجم بر اساس اهداف آموزشی مریل است. هدف پژوهش حاضر از نوع کاربردی و روش تحقیق آن، توصیفی و از نوع تحلیل محتوا می باشد.نتایج پژوهش نشان می دهدکه نقاط قوت کتاب علوم تجربی پنجم این است که اصل تفکیک و تنوع در این کتاب کاملا رعایت شده است. در نحوه ارائه و ارزشیابی اصل تفکیک، تنوع و سطح دشواری رعایت شده است، نقاط ضعف کتاب علوم تجربی چهارم این است که کمتر به دانش عملی پرداخته، در نوع موضوع، با توجه به تاکید علوم بر روش کار و قوانین، کمتر به این موضوع دقت شده و در نوع عملکرد کمتر به کشف و ابداع پرداخته شده است. در شیوه ارائه و ارزشیابی اصل همتا سازی رعایت نشده است، نقاط ضعف کتاب علوم تجربی پنجم این است که کمتر به دانش عملی پرداخته، در نوع موضوع که به روش کار پرداخته شده، با نوع عملکردکه کاربرد است سنخیت ندارد. با توجه به تاکید علوم بر روش کار و قوانین، کمتر به این موضوعات، به ویژه قوانین پرداخته و در نوع عملکرد کمتر به کشف و ابداع پرداخته شده است. در نحوه ارائه و ارزشیابی اصل همتا سازی رعایت نشده است. در اصل سطح دشواری، کمتر به این اصل پرداخته شده است. (حسنلو و همکارانش، ۱۳۸۸)

ایروانی و همکارانش در سال ۱۳۹۱ در پژوهشی با عنوان « تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی بر مبنای الگوی حل مساله دیویی» به این نکات اشاره کردند که :پژوهش حاضر درصدد ارزیابی محتوای کتاب علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی بر مبنای دیدگاه حل مساله دیویی است.تحلیل رویکرد عمومی کتاب به حل مساله با استفاده از تکنیک ویلیام رومی و مطالعه رویکرد کتاب به مراحل و مهارت های ضروری حل مساله مطابق دیدگاه دیویی، به وسیله دو چک لیست مراحل حل مساله و مهارت های ضروری حل مساله با پایایی 5/87 درصد انجام شد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که در کتاب نسبت به حل مساله، مراحل و مهارت های آن کم توجهی شده است، در سازمان دهی محتوا، تنها ۳ درس از ۱۱ درس کتاب چارچوب ارائه محتوا، و فعالیت های آن با مراحل حل مساله انطباق دارد. لذا زمینه ساز تدریس به شیوه حل مساله نیست. بیشترین توجه به مهارت تفسیر، استنباط و نتیجه گیری و کمترین توجه نسبت به مهارت های تشخیص متغیرها و ارزیابی است. سایر مهارت ها نیز با فراوانی نامتوازن و نامتعادل میان این دو حیطه پراکنده هستند. (ایروانی و همکارانش، ۱۳۹۱)

احمدیان و همکارانش در سال ۱۳۹۳ در پژوهشی با عنوان « تحلیل محتوای کتاب‌های درسی علوم تجربی دوره ابتدایی از لحاظ میزان پرداختن به انواع پرسش‌های درسی» به این نکات اشاره کردند که : هدف پژوهش حاضر تحلیل محتوای کتاب‌های درسی علوم تجربی دوره ابتدایی از لحاظ میزان پرداختن به انواع پرسش‌های درسی بود. در این پژوهش، از روش توصیفی جهت مشخص شدن انواع پرسش‌ها و از روش تحلیل محتوا به منظور بررسی و تحلیل میزان پرداختن کتب علوم تجربی به انواع پرسش‌ها استفاده شد. بدین منظور، واحد تحلیل، جملات پرسشی کتاب بود. ابزار جمع‌آوری اطلاعات چک لیست تحلیل محتوا بود که روایی آن توسط متخصصان علوم تربیتی تعیین گردید یافته‌ها حاکی از آن است که در کتاب درسی علوم تجربی سال اول ابتدایی، سؤال‌های هم‌گرا و فردمدار، بیشترین فراوانی و سؤال نتیجه مدار، کمترین فراوانی را دارا هستند. در کتاب درسی علوم تجربی سال دوم ابتدایی، سؤال‌های هم‌گرا و زمینه‌ای، بیشترین فراوانی و سؤال نتیجه مدار، کمترین فراوانی را دارا هستند. در کتاب‌های درسی علوم تجربی سال سوم و چهارم ابتدایی، سؤال‌های هم‌گرا و عملی، بیشترین فراوانی و سؤال نتیجه مدار، کمترین فراوانی را دارا هستند. در کتاب درسی علوم تجربی سال پنجم ابتدایی، سؤال‌های هم‌گرا و موضوع محور، بیشترین فراوانی و سؤال‌های نتیجه مدار و پیش‌بین، کمترین فراوانی را دارا هستند. (احمدیان و همکارانش، ۱۳۹۳)

۷- مواد و روش ها

در این پژوهش محتوای کتاب جدید التألیف علوم سال پنجم دبستان بر اساس تکنیک ویلیام رومی با استفاده از فهرست تحلیل محتوا مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است، از این رو با توجه به ماهیت موضوع مورد بررسی این پژوهش توصیفی و از روش تحلیل محتوا استفاده شده است و از لحاظ اهداف در سطح تحقیقات کاربردی قرار دارد.

روش تحلیل محتوای ویلیام رومی (ظفری نژاد، ۱۳۹۴)

الف) تحلیل و ارزشیابی متن و نوشته ها:

قرار دادن جملات در یکی از طبقه های زیر: (یارمحمدیان، ۱۳۸۵، ص۱۶۸)

: a جمله هایی که دانسته ها را بدون تفسیر و تغییر بیان می کنند.

b: جمله های سؤالی که بلافاصله جواب به همراه دارند.

c : جمله هایی که کتاب بصورت نتیجه گیری بیان کرده است.

d : تعاریف.

e : پرسش هایی که پاسخ آن مستلزم تلاش ذهنی یادگیرنده است.

: f جمله هایی که بلافاصله جواب را به همراه ندارند.

: gمواردی که از یادگیرنده فعالیتی خواسته شده است.

h : پرسش و تمرین هایی که پاسخ به آن مستلزم آزمایش و تحقیق است.

I : جملاتی که در هیچ یک از سؤالات فوق نگنجد.

به طور کلی مقوله های اول تا چهارم در زمره ارائه غیرفعال و مقوله های پنجم تا هشتم در زمره ارائه فعال قرار می گیرند. برای محاسبه میزان درگیری یادگیرنده در متن و نوشته ها از فرمول روبرو استفاده می کنیم: = Iشاخص درگیری یادگیرنده

ب) تحلیل و ارزشیابی تصاویر و نمودارها:

قرار دادن تصاویر و نمودارها در یکی از طبقه های زیر: (میرزابیگی، ۱۳۸۰)

: a تصاویر و نمودارهایی که فقط به منظور توضیح و نشان دادن مطلب بکار گرفته می شوند.

b: تصاویر و نمودارهایی که از فراگیر می خواهد تا خود تعبیر و تفسیر را انجام دهد.

c: تصاویری که جزء هیچکدام از انواع b و a نباشد.

ج) بررسی و تعیین شاخص فعالیت های پیشنهاد شده در کتاب درسی: (میرزابیگی، ۱۳۸۴، ص۱۸۷)

: a تعداد فعالیت های پیشنهاد شده.

n : تعداد کل صفحاتی که مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

۸- تجزیه و تحلیل فرضیه های پژوهش

فرضیه شماره یک: براساس تکنیک ویلیام رومی، میزان درگیری ذهنی فراگیران در متن کتاب علوم سـال پنجم دبستان بالا می باشد.

فرضیه شماره دو: بر اساس تکنیک ویلیام رومی، اشکال و تصاویر و نمودارهای مربوط به محتوای کتاب علوم سـال پنجم دبستان موجب درگیری ذهنی فراگیران می شود.

فرضیه شماره سه: براساس تکنیک ویلیام رومی، فعالیتهای کتاب علوم سال پنجم دبستان موجـب درگیری ذهنی فراگیران می شود.

۹- بحث و نتیجه گیری

کل کتاب حاضر دارای ۲۷۲ جمله می باشد که ۱۳۰جمله ی آن در مقوله های غیرفعال و ۱۲۸ جمله ی آن در مقوله های فعال و ۱۴ جمله آن در مقوله های بی اثر جای می گیرد.

ویلیام رومی ضریب درگیری حاصله ما بین ۴/۰ تا ۵/۱ را مشخصه کتاب هایی می داند که محتوا را به شیوه فعال ارائه کرده اند و کتاب هایی را که ضریب درگیری یادگیرنده با آنها پایین تر یا بالاتر از آن باشـد جزء کتابهای ضعیف به شمار می آورد. بنابراین با توجه به اینکه ضریب درگیری یادگیرنده با متن کتاب علوم سال پنجم دبستان (۹۸/۰) به دست آمده است نشان دهنده آن اسـت کـه دانش آموز را درگیر یادگیری کرده و یادگیری فعال را در دانش آموز موجب شده است. لذا فرضیه پژوهش مورد تایید واقع شد.

کل کتاب حاضر دارای ۱۲۷ واحد تصویر و نمودار می باشد که ۷۴ تصویر و نمودار آن در مقوله های غیرفعال و ۳۹ تصویر و نمودار آن در مقوله های فعال و ۱۴ تصویر و نمودار آن در مقوله های بی اثر جای می گیرد.

بنابراین با توجه به اینکه ضریب درگیری یادگیرنده در شکل و تصاویر کتاب علوم سال پنجم (۵۲/۰) به دست آمده است نشان دهنده آن است که تصاویر کتاب به شیوه فعال ارائه شده و دانش آموز را به فعالیت وادار می کند. لذا فرضیه پژوهش مورد تایید واقع شد.

کل کتاب حاضر دارای ۱۰۰ واحد فعالیت و ۹۸ صفحه مورد تجزیه و تحلیل می باشد.

بنابراین با توجه به اینکه ضریب درگیری یادگیرنده در فعالیت های کتاب علوم سال پنجم (۰۲/۱) به دست آمده است نشان دهنده آن است که تصاویر کتاب به شیوه فعال ارائه شده و دانش آموز را به فعالیت وادار می کند. لذا فرضیه پژوهش مورد تایید واقع شد.

۱۰- پیشنهادات

۱۰-۱- مطابق فرضیه ی شماره یک متن کتاب علوم پنجم موجب تقویت و درگیری ذهنی فراگیران می شود لذا پیشنهاد می شود:

– با توجه به آنچه که در نتیجه گیری بیان شد متن کتاب در تکنیک ویلیام رومی ۹۸/۰ امتیاز را به خود اختصاص داده که مؤلفان و برنامه ریزان می توانند بیش از این هم از اصول سازماندهی طراحی متون، کاربرد جملات ادراکی و از محتواهای فعال با رویکرد مسئله محوری جهت ارتقای سطح متون کتاب بهره ببرند.

– استفاده از جملات کوتاه تر به جای جملات طویل ، جملات معلوم به جای مجهول ، انسجام متن، تراکم مفاهیم و ارائه اطلاعات از مهم تر به کم اهمیت برخی از ویژگی های بارز یک متن درسی برای افزایش کارایی و یادگیری می باشد که پیشنهاد می گردد به نحو مطلوب تری در کتاب لحاظ شود.

۱۰-۲- مطابق فرضیه ی شماره دو تصاویر و نمودارهای کتاب علوم پنجم موجب تقویت و درگیری ذهنی فراگیران می شود لذا پیشنهاد می شود:

– تصاویر و نمودارهای کتاب براساس تکنیک ویلیم رومی ۵/۰ امتیاز را کسب نموده که فقط اندکی از حد استاندارد فراتر می باشد به همین دلیل مؤلفان و برنامه ریزان کتب درسی در گزینش تصاویر و نمودارها طوری عمل کنند که سبب شود فراگیران در عین حالی که به کاوش و تعبیر و تفسیر می پردازند به مفاهیم مورد نظر نیز دست یابند.

– پیشنهاد می شود توازن و یکپارچگی بهره گیری از تصاویر خلاق و پژوهش مدار در تمامی دروس کتاب به میزان منطقی و یکسان رعایت شود این مهم به عنوان نمونه در درس های دوم، سوم و دوازدهم کمتر لحاظ شده که با توجه به جدید التألیف بودن انتظار می رود تحصیح گردد.

۱۰-۳- براساس فرضیه ی شماره سه فعالیت های کتاب علوم پنجم موجب تقویت و درگیری ذهنی فراگیران می شود لذا پیشنهاد می شود:

– فعالیت های کتاب مطابق روش تحلیل ویلیام رومی ۰۲/۱ امتیاز را کسب نموده و از لحاظ تعداد فعالیت های پیشنهاد شده نسبت به کل صفحات مورد تجزیه و تحلیل وضعیت قابل قبول و مورد تحسینی داشته که با توجه به اهدافی که کتاب علوم دنبال می کند هرچقدر فعالیت ها کاربردی ، مفهومی و علمی تر باشد مؤثرتر خواهد بود.